Ontbossing: Hoe we de Aarde grasmaaien

Book Project
Written By Tijmen Rümke

💡 (3) Verandering in landgebruik → Overschreden

  • Controlevariabele: Percentage oorspronkelijk bos dat nog overblijft.

  • Grenswaarde: Minstens 75% van het oorspronkelijke bosbedekking moet intact blijven.

  • Huidige waarde: Ongeveer 60% van de oorspronkelijke bosbedekking is intact.

 

Het vorige essay schreef ik over klimaatontwrichting. Dit is 1 van de 9 planetaire grenzen.

Deze keer wil ik het hebben over een tweede planetaire grens die daar nauw mee gekoppeld is: De verandering van het landgebruik.

Kortgezegd gaat deze planetaire grens over hoeveel bos er nog over is.

Nu hebben we allemaal een intuïtief beeld dat bomen duurzaam zijn. Ze zijn er bijna synoniem mee. Meer bos is goed. Dan zal minder bos logischerwijs wel minder duurzaam zijn.

Maar hoe zit dat eigenlijk precies?

→ Hoeveel bos was en is er? Hoeveel bos is eigenlijk genoeg?

→ Wat maakt eigenlijk dat de hoeveelheid bos een planetaire grens is?

→ Maakt het uit welk type bos? Of hoe oud het is?

→ Hoeveel koolstof ligt er eigenlijk opgeslagen in bossen? En hoeveel CO₂ nemen ze op?

Ik zal steeds aangeven hoeveel het is en ook in relatie met hoeveel in totaal uitstoten of hebben uitgestoten.

→ Wat drijft de verandering van landgebruik? Hoe is het gekomen tot wat het nu is?

→ En natuurlijk, wat zijn manieren om het tegen te gaan?

→ Hoe zit het met bomen planten?

Ik zal 4 hoofdrichtingen om het tegen te gaan aangeven.

Verandering Landgebruik gaat over bos

Deze Planetaire Grens “Verandering Landgebruik” heeft betrekking op de verandering van de invulling van het aardoppervlak.

Denk aan bossen, toendra’s, grasland, savanna’s, drasland etc. En sinds wij mensen hier rondlopen zijn daar landbouw, steden, en wegen bijgekomen.

Dat alles bij elkaar is een complexe mix. En hoe weet je of die mix nog “goed genoeg is”?

Gelukkig valt dit iets te simplificeren.

Hierin blijkt namelijk met name relevant hoeveel bos er nu is, ten opzichte van wat er was voor inmenging van mensen.

De planetaire grens zegt dat we minimaal 75% van het oorspronkelijke bosoppervlak moeten behouden.

NB: Het gaat dus niet om hoeveel oorspronkelijk oerbos er nog over is, maar om het oppervlakte bos nu ten opzichte van het oorspronkelijke oppervlakte bos.

Waarom is dit een planetaire grens?

Als men het heeft over “oorspronkelijk”, dan wordt bedoeld hoe het was aan het begin van het holoceen, het geologische tijdvak van 11.700 jaar geleden tot nu.

Waarom toen? Dat was het einde van de laatste ijstijd (jazeker daar is ie weer, de Jonge Dryas), wat de start inluidde van een nieuwe tijdperk met een bijzonder stabiel klimaat.

Toen begon een tijdvak waar de Aardse systemen zo uitgebalanceerd waren, dat wij mensen onze samenlevingen konden opbouwen. Het klimaat natuurlijk de meest in het oog springende.

En die balans van de systemen was en is dus mede afhankelijk van de verhoudingen van de invulling van het aardoppervlak.

Waarom is dat oppervlakte bos dan zo belangrijk?

Dat komt doordat bossen - naast dat je er boomhutten in kunt bouwen - ook essentiële functies vervullen. Waarbij deze 3 het belangrijkst zijn:

  1. Ze slaan koolstof op en hebben dus een effect op het broeikaseffect.

  2. Ze zijn bepalend in de regencycli en hebben dus een effect op de hoeveelheid zoetwater.

  3. Het is leefgebied voor dieren en hebben dus een effect op de biodiversiteit.

Alledrie dingen waar niet zonder kunnen. Daarom moeten we er niet teveel mee rommelen.

Ik zal me in dit stuk met name richten op het effect op het broeikaseffect.

Hoeveel bos was er toen en is er nog?

Minimaal 75% van het oorspronkelijke bosoppervlak dus. Maar hoeveel is dat? En hoeveel er nu nog over?

De basis kunnen we vrij simpel op een rij zetten.

De Aarde is een bol (echt waar) met een totaal oppervlak van 510 miljoen km². 29% van dat totale oppervlak is land (want de blauwe knikker is blauw omdat het heel veel wateroppervlak heeft): Dat 141 miljoen km² landoppervlak.

Hiervan is 34 miljoen km² (24%) onbewoonbaar en ook vrijwel onbegroeid. Denk aan de gletsjers (met name Antarctica), woestijnen, zoutvlaktes, strand en duinen.

Het bewoonbare deel van de Aarde is dus 107 miljoen km² groot.

(Side note: Natuurlijk heerlijk dat het ongeveer 100 miljoen km². Dat maakt het praten in getallen lekker makkelijk. Elk percentage bewoonbaar aardoppervlak is 1 miljoen km².)

Zoals gezegd, dit oppervlak is op verschillende manieren begroeid of ingevuld.

Bos beslaat op dit moment is 37,4% van het totale bewoonbare landoppervlak (40 miljoen km²).

Dat klinkt als best veel. Maar het is veel lager dan wat er was.

De beste schattingen zeggen dat na de laatste ijstijd 57% van het totale bewoonbare landoppervlak begroeid was met bos. Het was dus 61 miljoen km².

De beste schatting van het totaal aantal bomen wereldwijd is 3 biljoen (Nature) (3.000 miljard bomen). Oorspronkelijk waren het er 6 biljoen.

Ofwel, er was dus ooit 1,5x zoveel bos en er is 21 miljoen km² is gekapt.

Of anders uitgedrukt, en zo voelt die eigenlijk nog schokkender: De hoeveelheid bos die we gekapt hebben is 20% van het bewoonbare deel van de Aarde!

Op Planetary Health Check kun je zien hoe het nu met de planetaire grenzen staat. Ze bundelen al het laatste onderzoek. De website ziet er vrij alarmerend uit.

Hoe is het nu met de potentiële bosbedekking? Globaal is het nog slechts 59% Planetary Health Check Report van 2024). Redelijk in lijn dus met die factor 1,5 lager van hiervoor.

En, 59% is een stuk lager dan 75%. De grens zijn we dus al (decennia) voorbij.

Fact Sheets: De verschillende type bos

(Nerd Alert! Voel je vrij om verder te gaan bij het volgende hoofdstuk.)

In totaal is er dus 40 miljoen km² bos. De drie grote bos biomen op Aarde zijn de volgende:

  1. Het Boreale woud (ook wel Taiga genoemd) in het noorden van Noord-Amerika en Eurazië;

  2. het Gematigd bos (in het engels temperate forest genoemd) in Europa, het oosten van de VS en Azië;

  3. het Tropisch Bos in Zuid- en Midden-Amerika, Afrika, Zuid-Oost Azië en Indonesië.

Bron: Global Forest Resources Assessment 2020

De verdeling over de continenten van de 40 miljoen km² bos: Azië (31% van het totale bosoppervlak), Zuid-Amerika (21%), Noord- en Centraal America (17%), Afrika (17%), Europa (9%), en Oceanië (5%).

Boreale Woud (30% van totale bos)

Gematigd bos (20%)

Tropisch bos (50%)

Bron: Tropical and Boreal Forest – Atmosphere Interactions: A Review (2022)

Side note: Je ziet dat de getallen niet goed optellen of vergelijkbaar zijn. Dat komt nog wel een paar keer voor in dit stuk. Helaas

Dat komt omdat bomen tellen ingewikkelder is dan het lijkt. Om nog maar te zwijgen over de koolstofopslag ervan. Je legt een boom immers niet makkelijk op een weegschaal.

Men onderzoekt het op kleine stukjes bos en extrapoleert dat naar de rest door middel van satellietbeelden. Maar dat is imperfect.

Onderzoekstechnieken ontwikkelen zich in de tijd. Daardoor ontstaan verschillen omdat er nog geen beschikbare satellietdata was, of dat ze alleen nog bovengrondse biomassa meenamen, en zo simpel als verschillende definities vanaf wanneer je iets een bos noemt. Het verschilt voor verschillende bostypen en de methode van de een kan niet opgeschaald worden naar het geheel. En met satellietbeelden zie je slechts te blaadjes en niet de stam en takken. Terwijl in die laatste het meeste koolstof zit.

Dus de getallen die uit allerlei studies komen zijn niet helemaal congruent. Ik heb een zo goed mogelijke poging gedaan om overzicht te geven, maar het is niet 100% vergelijkbaar of met elkaar geïntegreerd.

Het goede nieuws is dat hiervoor onlangs een nieuw soort satelliet de ruimte in gelanceerd is, die door middel van licht met lange golflengte door de blaadjes heen kan kijken. Daarmee kunnen we dus beter monitoren hoeveel bos er is en afgaat of bijkomt door onze acties

 

Is elk type bos even essentieel?

Omdat elke bioom een wezenlijk andere impact op het klimaat, waterkringloop en de biodiversiteit heeft, is er niet alleen een globaal getal voor de planetaire grens maar ook 1 per type bos.

Hoe staat het met die 3 type bos? Hier voor elk type de planetaire grens, en de huidige staat.

Niet best dus. Er is eigenlijk geen van de 8 bosgebieden op Aarde dat echt lekker op voldoende niveau is.

En, we zijn die grenzen al decennia geleden gepasseerd. Ook nu kappen we nog steeds bos. Al wordt het de laatste decennia wel minder.

Het meest schieten de Tropische Bossen in Afrika en Zuid-Oost Azië; en de Boreale Wouden in Noord-Amerika eruit.

Alhoewel, ook al zit het wat dichter tegen die planetaire grens van 50% aan, het is toch net zo schokkend hoe weinig van het Gematigde Bos over is.

Figuur 17 uit het Planetary Health Rapport 2024. Let op dat de y-assen opgeknipt zijn. Nauwkeuriger af te lezen, maar visueel enigszins vertekenend.

Klimaateffecten

Een van die Aardse systemen die na de ijstijden in een voor ons gunstige balans was is de koolstofkringloop.

Koolstof beweegt continu door alles in de Aarde. Wij en alle dieren zijn eruit opgebouwd. En de voornaamste plekken waar het zit is onder de grond, in de bodem, bossen, oceanen en atmosfeer.

De verhoudingen van waar koolstof zich bevond was sinds de laatste ijstijd op zo’n manier dat het een gunstig en stabiel klimaat mogelijk maakte.

Dat hebben we enerzijds veranderd door het verbranden van fossiele brandstoffen (olie, gas en kool). Maar de tweede boosdoener is de kap van het bos.

De samenhang tussen bossen en het klimaat is tweeledig.

  1. Planten en bomen hebben koolstof in zich opgeslagen

  2. Planten en bomen nemen elk jaar koolstof op.

Kap of verbrand je een stuk bos, dan komt er én koolstof vrij, én je vermindert de opnamecapaciteit van bossen.

De vraag is dus, hoeveel invloed heeft dit op het klimaat?

Hoeveel koolstof lag en ligt er nu niet meer opgeslagen?

Bron: Global Forest Resources Assessment 2020.

Planten of bomen groeien door middel van fotosynthese. Ze breken CO₂ uit de lucht op in het koolstofatoom C wat ze voor hun groei gebruiken, en het zuurstofgas O₂ wat de lucht zuurstofrijk maakt.

In bossen ligt dus koolstof opgeslagen. Dat zit in de bomen (44%), maar ook in de bodem (45%), het dode hout (4%) en strooisel op de bodem (6%).

Boskap zorgt dus voor CO₂-uitstoot. Wat eerst in bossen lag opgeslagen komt vrij door verbranding, rotting, en drooglegging, en belandt in de atmosfeer.

Global Forest Watch heeft onderzocht hoeveel CO₂ tussen 2001 en 2019 gemiddeld vrijkwam bij ontbossing. Dat was 8,1 gigaton CO₂ per jaar (en over die 19 jaar is dat dus 154 gigaton CO₂).

(dat is wat hoger dan de uitstoot door verandering van landgebruik, wat altijd de netto uitstoot is door verandering die uitstoot opgeleverd heeft en verandering die CO₂-opname heeft opgeleverd.)

Vergelijk je dat met de totale uitstoot van CO₂ van 40 gigaton per jaar (inclusief die uitstoot door land-verandering), dan zie je dat ontbossing nog steeds verantwoordelijk is voor 20% van de uitstoot van CO₂.

Lange tijd was de uitstoot door ontbossing zelfs de voornaamste uitstoot van CO₂; meer dan die door verbranding van fossiele brandstoffen. Voor landen als Brazilië is, en tot voor kort ook voor Indonesië was dat nog het geval.

Dat roept de vraagt op: Hoeveel koolstof ligt er door alle boskap nu niet meer opgeslagen in bossen?

De beste schatting van de totale biomassa van bossen uit 2020 geeft aan dat de bossen (toen) 662 gigaton koolstof bevatte.

Side note: Dat is maakt 163 ton koolstof per hectare (want het was 40 miljoen km² bos). Onthoud die voor later.

(Iets ouder en wat minder conservatief, deze uit 2011 wordt ook veel aangehaald: hier schatten ze het op 861 gigaton koolstof.)

Dat is met bossen op 59% van hun oorspronkelijke totaal. Als dezelfde dichtheid van koolstof voor alle oorspronkelijke bossen zou gelden, dan lag er ooit dus 1.122 gigaton koolstof opgeslagen in de bossen. Dat is 460 gigaton koolstof meer dan nu.

Vertaal je dat naar CO₂, dan is dat 1.688 gigaton CO₂ (factor 3,67).

Natuurlijk belandt niet al die koolstof in de atmosfeer in de vorm van CO₂. Het land bevat ook na de kap nog steeds een deel van de koolstof (maar veel minder).

En daarnaast word een deel van het hout van bomen na de kap natuurlijk ook gebruikt in de bouw en daarmee ligt dat deel van de koolstof opgeslagen in het gebouw.

Maar volgens het Global Carbon Budget (zie de grafiek hieronder) is er cumulatief meer dan 820 gigaton CO₂ uitgestoten door de verandering van landgebruik.

Bron: Our World in Data.

(Side note: Hoe het kan dat je meer CO₂ uitstoot wanneer je 41% van de bossen kapt dan er nog opgeslagen ligt in de overgebleven 59% (want dat wat er nog ligt zou toch meer moeten zijn), komt vermoed ik doordat bossen tussendoor ook weer CO₂ opnemen. Andere reden kan nog zijn dat wat gekapt was stukken bos waren met een hogere koolstofdichtheid of verschil in methodologie of definities.)

Even ter vergelijking, in m’n vorige essay over klimaatontwrichting zagen we dat we als mensheid in totaal 1.800 gigaton CO₂ hebben uitgestoten (exclusief overige broeikasgassen en uitstoot door verandering van landgebruik).

Ontbossing is dus een serieuze groot probleem. Het is voor wel 30% verantwoordelijk voor de toename van de CO₂-concentratie die leidt tot de klimaatontwrichting.

Zouden we dus gestopt zijn met ontbossen op 75% (de planetaire grens), dan zouden we dus 16 procentpunten meer oorspronkelijk bos over hebben. En zouden we grofweg 320 gigaton CO₂ minder hebben uitgestoten (wanneer we alleen “gemiddelde” bossen zouden hebben gekapt).

Hoeveel koolstof nemen bossen jaarlijks op?

In de lente nemen bossen een enorme hap CO₂ uit de lucht (dit noemen ze gross primary productivity (GPP) in de literatuur).

In de herfst verliezen bomen hun bladeren en breken bacteriën en schimmels deze af. Hier komt weer CO₂ bij vrij.

In dit jaarlijkse ritme ademt de flora op onze planeet dus CO₂ in uit de atmosfeer en legt bij het groeien koolstof vast, en ademt een deel daarvan weer uit.

Hoeveel koolstof een gebied netto opneemt verschilt enorm, afhankelijk van waar op Aarde het staat, de leeftijd van het bos, en natuurlijk het seizoen.

De beste schattingen voor hoeveel CO₂ de bossen op Aarde per jaar opnemen is tussen de 11,7 gigaton (Global Carbon Budget), 14,5 gigaton (Gibbs et al. 2024, Copernicus) en 16 gigaton CO₂ (Harris et al. 2021, Global Forest Watch).

De totale jaarlijkse CO₂-uitstoot (incl.. uitstoot door verandering landgebruik, en excl. overige broeikasgassen en incl. boskap) is bijna 40 gigaton CO₂ per jaar (54 gigaton CO₂-equivalent wanneer inclusief overige broeikasgassen).

Dit is hoe bossen ongeveer een kwart van de menselijke uitstoot opnemen en daarmee als een buffer dienen voor het broeikaseffect door onze uitstoot (en oceanen ongeveer ook 25%).

Doen ze dat niet, dan was het broeikaseffect veel sterker geweest en de klimaatontwrichting die we nu zouden ervaren ook.

De opnamecapaciteit van de bossen op Aarde is afhankelijk van hoeveel bos er is en welk type bos.

Haal je genoeg bos weg dan wordt de capaciteit om CO₂ op te nemen van het overgebleven bos steeds minder.

Het tempo waarin tropische bossen koolstof vastleggen is met grofweg een derde afgenomen. Waar ze in de jaren negentig nog 17% van de wereldwijde CO₂-uitstoot uit de atmosfeer opnamen, was dat in 2010 gedaald tot 6% (mede door stijgende CO₂-uitstoot).

Jong en Oud Bos

We hebben dus minder bos, en minder bos neemt jaarlijk minder CO₂ op. Er moet dus weer bos terugkomen. Bijplanten dus, logisch toch?

Gemiddeld nemen bossen per jaar dus 3,5 ton CO₂ per hectare op (daar komt ik door 14 gigaton CO₂ over 40 miljoen km² te delen). In koolstof uitgedrukt is dat 95 g C/m2.

Meestal wordt gedacht dat doordat jonge bos snel groeien, zij de bossen zijn die veel CO₂ opnemen, en oude bossen doordat ze uitgegroeid lijken netto nul.

Als dat zo zou zijn, zou je kunnen denken dat de beste manier om de hoeveelheid CO₂ die opgenomen kan worden op Aarde te vergroten is om alle volwassen bossen te vervangen voor jonge bossen (er even vanuit gaan de dat we die boskap zonder uitstoot kunnen doen).

Naast dat het natuurlijk de biodiversiteit enorm schaadt, gaat het ook qua CO₂ niet op.

In tegenstelling tot wat dus veel gedacht wordt, hebben volwassen bossen niet alleen meer koolstof in zich, ze slaan ook per jaar meer op.

Dit is tegenintuïtief. Maar jonge bossen hebben relatief een kleiner bladoppervlak waardoor de fotosynthese de bodemrespiratie (hun uitstoot) niet compenseert. En hoewel oude bossen de hoogte niet meer zoveel ingaan, hebben ze 2x zoveel bladoppervlak en een veel rijker schimmernetwerk onder de grond waardoor er veel koolstof de bodem in gaat.

Deze studie van de International Journal of Wilderness laat zien dat jonge bossen die zij bestudeerden in de eerste 10-15 jaar zelfs netto koolstof uitstoten (-32 g C/m2 per jaar). En oudere bossen nemen ze in zeer sterke mate op 28 tot wel 211 en 465 g C/m2 per jaar.

De snelheid waarmee bossen aangroeien (en dus hoe snel ze netto koolstof opnemen) is afhankelijk van hoe rijk de bodem nog aan schimmelnetwerk (de andere helft van de boom) is. Een goede proxy daarvoor is hoe dichtbij ze nog volwassen bos liggen of hoe lang geleden het bos al gekapt is.

De absolute eerste no-brainer is dus om van oude bossen af te blijven. Zij zijn de grote CO₂-opname kanonnen. CCS, maar dan een die werkt.

En dat is nog zonder hun waarde voor de biodiversiteit en watercycli.

Een tweede belangrijk punt is dat we dus bossen moeten bijplanten omdat die op termijn veel koolstof opslaan en de opnamecapaciteit van de totale bossen vergroten. Maar omdat ze de eerste 10-15 jaar nog koolstof uitstoten heb je die voordelen pas decennia na het aanplanten van het bos. We zullen dus een koolstof-kostenpost op de balans moeten opnemen hiervoor.

Koolstofkrediet verlenen door bossen aan te plannen als compensatie voor huidige uitstoot is dus heel risicovol.

Een oud en jong bos vergeleken in Oregan. Het artikel bevat nog 3 oude bossen met netto tussen de 211-465 g C/m2/jaar. International Journal of Wilderness.

Bossen als airco

Dat alles maakt dat een gezonde bosbedekking belangrijk is om klimaatverandering tegen te gaan. Het houdt koolstof uit de atmosfeer en dempt actief de uitstoot die we doen/gedaan hebben.

Maar ook bij een gegeven CO₂-concentratie in de atmosfeer heeft de hoeveelheid bosoppervlak een effect op het klimaat.

Klimaatwetenschappers hebben simulaties gedaan om te onderzoeken wat het effect van de mate van oorspronkelijk bosoppervlak op de opwarming voor verschillende atmosferische CO₂-concentratie.

Dat resulteerde in dit gruwelijk ingewikkelde plaatje. Maar geen paniek, ik loods je erdoor.

↕️ Van boven naar beneden de verschillende concentraties van CO₂ in de atmosfeer. 3 stuks: 350ppm (dit is de planetaire grens), 450ppm (zitten we bijna op) en 550 ppm.

↔️ Van link naar rechts is de mate waarop bossen over de periode koolstof opnemen of uitstoten. In het midden de staat in 1988. Goed om te weten dat de bosbedekking toen ook al onder de planetaire grens van 75% zat.

Dat die 12 stippen. Die staan elk voor de uitkomst van een simulatie.

Er is gesimuleerd voor 3 verschillende mate van bosbedekking, elk op 2 verschillende concentraties CO₂ in de atmosfeer. Dat geeft 6 simulatiepaden (de bolletjes met een pijltje ertussen), die elk weer op de korte termijn (t/m het jaar 2100) en de lange termijn (het jaar 2770) zijn uitgewerkt.

De drie verschillende mate van bosbedekking zijn: Groen is 85/50/85% van de boreale, gematigde, en tropische bossen (de planetaire grens); Oranje: 60/30/60%; Rood: 40/20/40%.

Je kunt hier drie dingen in zien.

  1. Allereerst dat de opwarming altijd nog doorzet na 2100 (en natuurlijk dat deze veel sterker is voor hogere concentraties CO₂ in de atmosfeer). Het is dus echt iets waar we nog lang last van hebben.

  2. Daarnaast dat - gegeven een bepaalde concentratie CO₂ - de opwarming een beetje minder heftig is afhankelijk van de verschillende mate van de bosbedekking. Op korte termijn varieert de opwarming tussen de 1,30 °C tot 1,35 °C, op lange termijn iets meer: 1,73 °C tot 1,93 °C. Het hebben van bossen verkoelt het klimaat op Aarde dus ook al, nog voordat ze de CO₂-concentratie verlagen.

  3. Maar vooral zie je dat de mate waarom bossen CO₂ uit de atmosfeer trekken enorm verschilt. Zitten we op de planetaire grens van landgebruik (groen) dan nemen de bossen (bij 450 ppm) de komende eeuwen tussen de 100 en 150 gigaton koolstof. Daarmee brengen ze ons weer iets terug naar normaal. Maar kappen we meer bosoppervlak (oranje en rood), dan versterkt dat de klimaatontwrichting door nog meer CO₂ uit te stoten. Het verschil (obv de grafiek) van groen naar oranje is ongeveer 200 gigaton koolstof, van oranje naar rood nog een keer 140 gigaton.

Waarom hebben we zoveel minder bos?

Bossen namen dus 57% van het bewoonbare aardoppervlak in, en intussen nog maar 37%.

Als een hungry hippo hebben we eeuwenlang bos gekapt.

Tot begin vorige eeuw was dat voornamelijk gematigd bos. De Westerse landen hebben eerst hun eigen bossen opgekapt. Australië is eigenlijk het enige rijke land dat nog steeds een ontbossingsprobleem heeft, in de zin dat ze nog steeds meer bossen kapt dan bijplant. Maar alle rijke landen hebben een ontbost-probleem.

De belangrijkste oorzaak voor de kap van de gematigde bossen in Europa en de VS was omdat we hout wilden gebruiken voor de bouw van huizen en andere gebouwen, brandstof, papier en karton, en meubels.

Maar dat werd het ook voor de kap van de tropische bossen, die echt een vlucht nam vanaf de jaren 20 vorige eeuw. Het is daar waar nog steeds bossen nog steeds flink kleiner worden. De snelheid waarop is het kleinst wat het de afgelopen 100 jaar is geweest, maar nog steeds verdween er gemiddeld 5 miljoen hectare per jaar tussen 2010-20.

Intussen is klimaatverandering zelf ook een oorzaak van bosverlies doordat lange droogte en hete periodes de kans op bosbranden vergroten.

Bron: Our World in Data.

We nemen als mensheid intussen 47% - bijna de helft - van het bewoonbare aardoppervlak in.

Een veelvoorkomend beeld is dat we het volgeplempt hebben met huizen en dergelijke. Maar de bebouwde omgeving is maar 1% (van het bewoonbare oppervlak). Dat is dus niet het grootste probleem.

Hoewel, het effect ervan is groter doordat het wel ecosystemen en leefgebieden van dieren opknipt. De gebouwde omgeving is niet zozeer een gebied, maar meer een soort web.

Het is landbouw dat verreweg de grootste reden is voor ontbossing: 46% van het bewoonbare aardoppervlak. Veel daarvan is op voormalig wilde weides en struiklandschap, maar zeer veel ook op voormaling bos.

Akkerbouw is de voornaamste oorzaak van ontbossing in Afrika en Azië. In Zuid-Amerika en Oceanië is het land met name gebruikt voor weiland (land waar dieren, met name koeien, grazen).

Letterlijk, bijna de halve (bewoonbare) Aarde gebruiken we voor ons eten. Van 3 miljoen km2 in het jaar 0, naar 10 miljoen km2 rond 1700, naar bijna 50 miljoen km2 nu.

Dat lijkt onvermijdelijk. Als je de groei van de wereldbevolking ernaast legt zie je een soortgelijke curve. Een mens moet toch eten en we zijn met veel. Toch?

Maar dat is niet het hele verhaal.

Het is namelijk vooral afhankelijk van wat we eten. Landbouw is namelijk akkerbouw, tuinbouw, bosbouw, weidebouw en veeteelt.

En 77% van de landbouwgrond gebruiken we namelijk voor vee. Land waarop koezen en schapen grazen (directe veeteelt), maar ook het land dat we gebruiken als akkerbouw om het voer voor het vee te produceren (indirect).

We gebruiken 35% van de Aarde omdat we vlees en zuivelproducten willen eten/drinken.

Dit is geen hyperbool. Het is letter 1 op elke 3 vierkante meter op onze Aarde die we daaraan besteden!

En dan kun je nog denken dat dat een must is, we hebben immers onze eiwitten nodig.

Maar van al dat landgebruik voor dieren levert maar 38% van de eiwitten en 17% van onze calorieën.

We gebruiken het dus wel (behalve dat we veel voedsel verspillen in het proces), maar het is dus een enorm inefficiënte manier om aan onze eiwitten en calorieën te komen.

En hadden we oneindig veel Aarde, dan zou die inefficiëntie niet een onoverkomelijk probleem zijn (althans, vertel dat de dieren die je ervoor hun habitat ontneemt).

Maar het land dient een bosfunctie te hebben zodat er voldoende koolstof opgeslagen ligt; de regencycli in orde zijn en we genoeg zoetwater hebben; en er voldoende leefgebied is voor alle andere dieren op Aarde.

4 paden richting een oplossing

Volgens de planetaire grens, dienen we minimaal 43% van de bewoonbare Aarde ‘over te houden’ als bos. Dat is 46 miljoen km².

Nu is er nog een kleine 40 miljoen km². Er moet dus op z’n minst 6 miljoen km² bijkomen. Dat klinkt best te doen.

De oplossingen hiervoor zitten in twee hoofdrichtingen: Meer bos & minder landnoodzaak.

Meer bos gaat over behoud van bestaand bos en het bijplanten van voormalig of nieuw bos.

Minder landnoodzaak gaat over de druk op de behoefte van land te verlagen door minder dierlijk te eten en meer natuur-inclusieve landbouw.

(Deze oplossingsrichtingen zou ik graag nog een keer stuk voor stuk gedegen uitwerken, maar ik stip hier alvast de belangrijke dingen aan.)

Meer Bos

Behoud van bos

Zoals gezegd, in oude bossen ligt het meest CO₂ opgeslagen, en ze nemen het meeste CO₂ per hectare. Het is dus een no-brainer die nog bestaande oude bossen te behouden.

Daarnaast zijn het voor vele diersoorten de laatste plekken waar die nog voorkomen dus zijn ze ook essentieel voor de biodiversiteit. Enerzijds omdat het de laatste plekken voor ze zijn. Maar ook omdat hoewel bossen nog vrij snel teruggroeien, om de rijkheid aan diersoorten (de dichtheid van het web der leven) weer terug te krijgen heb je veel langer nodig.

En ook spelen oude bossen een cruciale rol wanneer je nabijgelegen land dat voorheen bos was snel te laten herstellen tot bos.

Er is zo’n 1,5 miljard hectare aan bos op Aarde dat weer versterkt moet (maar ook kan) worden. Deze bevatten nog 50-80% van hun biomassa en het herstel hiervan kan heel snel gaan.

De bekende Duitse boswachter Peter Wohlleben (auteur van het boek Het verborgen leven van bomen) zei ooit dat het waanzin is bomen te planten als een gezonde boom wel honderden kiemen per nabije vierkante meter laat ontspruiten.

Dus nabij oude bossen gaat het bijplanten dan vanzelf. We hebben simpelweg onze handen er vanaf te houden.

Boskap van bestaande bossen dient tegen gegaan te worden. En de recent gekapte stroken bos middenin of aan de randen van de bestaande bossen zijn de beste plekken om erbij te betrekken. Een paar jaar handen er vanaf en voila.

Een goede ontwikkeling is dat er op steeds meer plekken de inheemse volkeren (zoals in de Amazone of Canada) een steeds grotere stem gegeven wordt in het behoud en beheer van de tropische of boreale wouden. Zij kennen die immers als geen ander.

Een effectieve manier hiervoor is om de mensen die er leven een andere mogelijkheid tot geld verdienen te geven dan de grond te verkopen aan houtkapbedrijven, mijnbouwbedrijven of veeboeren. Zoals je via Cool Earth kunt doen!

Bijplanten

Maar er is ook land dat een beetje hulp kan gebruiken.

De extreemste gevallen zijn de gebieden die direct aan een woestijn liggen. Gebieden die door klimaatverandering ook het risico lopen woestijn te worden. Hier graven ze eerst bunts. Een soort halve maan waar tijdens het regenseizoen water langer vastgehouden wordt waardoor planten en bomen een kans krijgen.

Denk aan het Great Green Wall Initiative in de Sahel of de projecten in sub-sahara van JustDiggit. Het resultaat van een paar jaar is echt verbluffend. Van zand naar groen.

Dan is er nog het Trillion Trees Project (1 biljoen bomen), dat als doel heeft, naast 70 miljoen hectare (0,7 miljoen km²) bos te behouden door beter management en 35 miljoen hectare beter wilt beschermen, ook 20 miljoen hectare bos kwalitatief hoogwaardig wil herstellen.

We zagen eerder al dat een gemiddeld bos per hectare 163 ton koolstof bevat. 20 miljoen hectare heeft dus de potentie om op termijn 3,2 gigaton koolstof vast te leggen (dat is 12 gigaton CO₂ uit de lucht).

Omdat een biljoen bomen overal ter wereld gepland zouden worden variëren de schattingen van hoeveel reductie die zou opleveren enorm. Een voorzichtige schatting noemt 275 gigaton CO₂ (ongeveer 75 gigaton koolstof). Een optimistische zelf 488-1012 gigaton CO₂. Een wat meer gematigde noemt 730-750 gigaton CO₂ (200-205 gigaton koolstof).

In artikel (Science) hebben ze gekeken hoeveel extra oppervlakte er voor meer bosbedekking beschikbaar is buiten bestaande bossen, landbouw en steden. Daar kwamen ze op 900 miljoen hectare uit (8,4% van het bewoonbare deel van de Aarde).

Dat is meer dan 25% meer bebost gebied en 205 gigaton vastgelegde koolstof (wanneer volwassen). Dat zou 750 gigaton CO₂ uit de lucht halen.

Dat is precies het effect van 1 biljoen bomen.

Door herbossen van wat er verloren is gegaan zouden we dus een serieuze hoeveelheid koolstof kunnen vastleggen.

Minder landnoodzaak

Minder vlees en zuivel.

Dan aan de andere kan, moeten we zorgen voor minder vraag naar land door de belasting van ons dieet op de planeet te verlagen.

De druk om bos te kappen moet eraf. Dit kunnen we doen door minder dierlijk te eten en drinken, want het menselijke landgebruik is voor 75% voor het houden van dieren. Veranderen we ons dieet, dan kunnen we dat verlagen.

Als we doorgaan op de huidige voet, dan zal de impact van ons eten groter worden omdat we de voorspelling is dat er nog meer mensen bijkomen. De techniek van verbouwen wordt beter, maar niet genoeg om de bevolkingsgroei bij te benen. Het zal dan dus nog meer land kosten. En daarmee nog meer CO₂ in de atmosfeer.

Het lichtpuntje - of beter gezegd vuurtoren intussen - van wat er kan gebeuren als je stopt met melkveehouderij en simpelweg niks doen, is de Knepp Estate. 3.500 hectare land, melkbedrijf, verliesgevend, kleigrond zo blubberig dat ze soms de helft van het jaar er niks op konden.

Geïnspireerd op hoe wilde natuur op de Serengeti een landschap vol met leven creëerde (en een beetje hulp van een Nederlandse bioloog Frans Vera), besloten ze te stoppen met melk produceren en niks meer aan het land te doen (op wat varkens, ponies, herten en koeien los te laten na).

Intussen zijn ze 25 jaar verder. Talloze (roof)vogels, insecten en vlinders, en kleine zoogdieren kwamen terug, waaronder een ooievaar die er al sinds 1414 niet meer was (nog voordat er een Groot Brittanië was). Bonus op dit alles is dat na recent bodemonderzoek blijkt dat de bodem 3,4-4,8 ton koolstof per hectare per jaar opneemt!

Stel je eet veel minder vlees en zuivel, en gebruikt het land dat vrij komt om bossen aan te planten of laat het simpelweg verwilderen?

Zoals gezegd, in totaal stoten we nu per jaar 54 gigaton CO₂(-equivalent) aan broeikasgassen uit. De jaarlijkse uitstoot van landbouw kan in directe zin verminderen met 2,7 gigaton CO₂ per jaar wanneer we stoppen met koeien en schapen eten; tot zelfs 6,6 gigaton CO₂ als we volledig plantaardig zouden eten.

Maar neem je ook de opportunity cost van het landgebruik mee (er had immers ook bos of planten op kunnen staat), dan verhoogd die vermindering in uitstoot tot 7,1 tot 14,7 gigaton CO₂!

Wanneer in 2050 iedereen plantaardig zou eten, zouden we 547 gigaton CO₂ kunnen opslaan op het land dat we dan niet meer nodig hebben. En zelfs als we niet voor volledig plantaardig zouden gaan maar het EAT-Lancet-dieet zouden volgen (waar dierlijk producten tussen de 50-80% minder gegeten worden), zou het nog steeds gaan om 332 gigaton CO₂!

Dat is enorm. De afruil van klimaat, biodiversiteit, en water aan de een kant, versus wat zuivel en vlees terwijl je ook een plantaardig alternatief hebt aan de andere kant is het meer dan waard.

Natuur-inclusieve landbouw

Minder klinkt niet zo inspirerend. Dat er door niks doen een hoop positiefs kan gebeuren klinkt al beter. Actief bijdragen aan verbeteren, now we’re talking.

Om maar controle te houden over de productie op het land, bestrijdt traditionele landbouw door middel van gewasbestrijding en pesticides “onkruid” en “ongedierte”. Met als gevolg dat niet alleen ongewilde plantjes en insecten verdwijnen, maar ook schimmelnetwerken (mede met hulp aan ploegen van het land), microben en bodembeestjes.

Maar er zijn ook vele vormen van landbouw die het leven weer centraal stellen.

Dus in plaats van het bodemleven verarmen, verrijken of vermeerderen ze het terwijl ze groente en fruit verbouwen.

Noem het biologisch, (agro)ecologisch, biodynamisch, regeneratief of agroforestry (boslandbouw). Noem het natuur-inclusief. In grote lijnen lijken ze op elkaar.

(Al zou ik eigenlijk pleiten voor mens-inclusieve natuur, omdat het zwaartepunt dan ligt op “er is natuur” en ook genoeg ruimte voor ons. Maar aangezien we doorgeschoten zijn naar het andere uiterste “er is mens en is er nog wel ruimte voor natuur?” is voorlopig deze term beter.)

Maar, ik hoor je denken, dat levert toch niet genoeg eten op? Of dat is dan toch in ieder geval veel te duur?

Een Europese grootschalige studie toonde aan dat regeneratieve boerderijen gemiddeld slechts 2% lagere opbrengsten hadden (in kilocalorieën en eiwitten) vergeleken met conventionele boerderijen. Dat is bijna even hoog. Maar daar komt nog bij dat zij 61% minder synthetische stikstof-meststof en 76% minder pesticiden per hectare gebruikten.

En dat die boerderijen ook nog een 27% hogere fotosynthetische activiteit hadden, 23% meer bodembedekking, en 17% hogere diversiteit aan planten.

Ook maken regeneratieve boerderijen vaak meer winst doordat de boeren minder kosten maken aan pesticiden en mest en hun inkomstenstromen diverser is. Zo laat dit onderzoek over Amerikaanse maïsboerderijen zien. Hoewel ze 29% minder produceren, maken ze toch 78% meer winst.

Door natuur-inclusievere landbouw te bedrijven verminderen we dus de hoeveelheid land die exclusief nodig is voor landbouw, en sla je meer koolstof op in de bodem door het rijkere bodemleven. En daarnaast is het beter voor 2 andere planetaire grenzen: De biodiversiteit en de stikstof.

Conclusie

Om de Aarde leefbaar te houden voor onszelf hebben we minimaal 75% van de oorspronkelijke hoeveelheid bos te behouden. Intussen zitten we op nog maar 59%.

De hoeveelheid bos die we gekapt hebben is 20% van het bewoonbare deel van de Aarde!

Dat heeft enorme effecten op het klimaat, de hoeveelheid zoetwater en de biodiversiteit.

Per jaar is ontbossing verantwoordelijk voor zo’n 8 van de 40 gigaton CO₂ die we per jaar uitstoten (20%).

Dat heeft gezorgd voor 820 van de 1.800 gigaton CO₂ die we tot nu toe hebben uitgestoten (30%)

Bossen nemen nu nog 11 tot 16 gigaton CO₂ per jaar op. Oude bossen nemen meer op dan jonge bossen.

Het herstellen van bossen kan tot wel 750 gigaton CO₂ uit de atmosfeer halen.

De voornaamste reden voor ontbossing is de groei van landbouwgrond. En die is hoofdzakelijk voor de veeteelt.

We gebruiken 35% van het bewoonbare aardoppervlak voor de productie van vlees en zuivel!

Een plantaardig dieet zou veel efficiënter zijn om aan dezelfde hoeveelheid calorieën en eiwitten te komen.

Als we op de wereld over zouden gaan naar een meer of volledig plantaardig dieet, komt er land vrij waarop er 332-547 gigaton CO₂ opgeslagen kan worden.

 
Tijmen Rümke
Next

Klimaatontwrichting door uitstoot broeikasgassen - Hoe zit het nu precies?